بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - اعتماد /متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
یادداشت حسن بهشتی‌پور با عنوان ایران و دالان زنگزور/ سه روز بعد از ملاقات میان روسای جمهور اسلامی ایران و آذربایجان، بار دیگر موضوع موضع‌گیری ایران در خصوص اختلاف‌های سرزمینی جمهوری‌های ارمنستان و آذربایجان مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته ‌است. در حالی که یک رسانه نزدیک به حکومت جمهوری آذربایجان مدعی شده‌است که با حمایت روسیه و ترکیه از تاسیس یک کریدور ارتباطی میان سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان در مرزهای ایران، دیگر نیاز جدی به موضع‌گیری تهران احساس نمی‌شود و ارمنستان تحت فشار این دو قدرت منطقه‌ای وادار به پذیرش تاسیس این دالان ارتباطی شده‌است، مقام‌های ارمنستان این ادعا را رد و تاکید می‌کنند که در چارچوب مذاکرات مرتبط با آتش‌بس پس از درگیری‌های سال گذشته، اختصاص دالانی به جمهوری آذربایجان در خاک آذربایجان در متن بیانیه آتش‌بس مطرح نشده ‌است.
همزمان با این ادعاها امضای توافق سه‌جانبه اخیر میان تهران، عشق‌آباد و باکو برای سواپ گاز طبیعی ترکمنستان با گاز ایران در مرزهای جمهوری آذربایجان، این تلقی را میان برخی کارشناسان و رسانه‌ها ایجاد کرده‌است که ایران تلویحا موضع جمهوری آذربایجان در خصوص ایجاد دالانی در خاک ارمنستان که تحت کنترل این کشور نباشد را پذیرفته‌ است. کارشناسان معتقدند که ادعای عقب‌نشینی ایران از موضع رسمی خودش در خصوص عدم تغییر مرزهای منطقه به ازای دریافت امتیاز اقتصادی، مبنایی ندارد. مقام‌های باکو و ایروان به صورت مستمر در خصوص مساله اجرای مفاد توافقنامه آتش‌بس سال گذشته که بعد از جنگ 44 روزه میان دو کشور با مداخله روسیه منعقد شد، اتهام‌زنی می‌کنند. طرف ارمنی معتقد است که ادعای طرف آذری در خصوص واگذاری یک دالان از خاک ارمنستان برای ارتباط میان خاک سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان، در توافق مذکور مورد اشاره قرار نگرفته ‌است. در برابر باکو تاکید می‌کند همان‌گونه که حق استفاده از دالان لاچین برای ارتباط سرزمینی ارمنستان با قره‌باغ در خاک آذربایجان، تحت نظارت نیروهای حافظ صلح روسیه داده‌ شده‌ است، در برابر باکو هم باید از حقی برابر در خاک ارمنستان برخوردار شود. روز سه‌شنبه واهان هونانیان، سخنگوی وزارت امور خارجه ارمنستان تاکید کرد در بیانیه 26 نوامبر سران این کشور، جمهوری آذربایجان و روسیه در سوچی، فرضیه‌های پروپاگاندایی مبنی بر ارایه کریدور به باکو از طریق خاک ارمنستان رد شده است. در واکنش لیلا عبدالله اوا، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری آذربایجان در واکنش به بیانیه وزارت امور خارجه ارمنستان اعلام کرد که ایروان مایل به تنش‌زدایی در مرز نیست.
ادعای روزنامه نزدیک به دولت باکو
روزنامه ینی مساوات که از جمله روزنامه‌های نزدیک به دولت جمهوری آذربایجان است و معمولا مواضع ریاست جمهوری این کشور را منعکس می‌کند، در یادداشتی مدعی شده که ارمنستان مجبور به پذیرش ایجاد یک دالان در خاک خود شده‌است و موضع ایران در این مورد اهمیت چندانی ندارد. به گزارش خبرآنلاین، روزنامه ینی مساوات مدعی شد: «دالان زنگزور ایجاد خواهد شد و ارمنستان هیچ حقی بر نظارت بر عبور و مرور از این دالان نخواهد داشت. روسیه تاکید دارد که این مسیر باید براساس توافق 10 نوامبر 2020 گشوده شود و کنترل آن به عهده نیروهای مرزبانی روسیه خواهد بود.» به ادعای ینی مساوات، باکو پس از درگیری‌های 15 و 16 نوامبر، شرط آتش‌بس را پذیرش دالان زنگزور توسط ارمنستان تعیین کرده بود و با حمایت روسیه از خواست جمهوری آذربایجان، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان نیز مجبور به پذیرش آن شده و در دیدار سران در 26 نوامبر نیز این توافق را نهایی کرده‌اند. ینی مساوات در عین حال تصریح کرده است: «باکو به ازای گشایش دالان زنگزور برای رفع محاصره ارمنستان آماده نمی‌شود.» ینی مساوات افزوده است: «ترکیه از جمهوری آذربایجان و روسیه درباره گشودن دالان زنگزور حمایت می‌کند و نیاز جدی به موضع ایران نیز احساس نمی‌شود. در نتیجه ارمنستان تنها مانده و مجبور به پذیرش شرایط موجود است.» همچنین به گزارش مدراتور، رجب طیب اردوغان در گفت‌وگو با شبکه «هابر 7» گفت که الهام علی اف به وی اطلاع داده که در دیدار سوچی ، مسائل احداث جاده و خط‌آهن به موازات رود ارس حل شده است. 
امتیازدهی باکو به تهران یا تهران به باکو؟
رسانه‌هایی که احتمال موافقت ایران با تاسیس دالان زنگزور را مطرح می‌کنند، انگیزه این پذیرش را دریافت امتیاز سواپ گاز توصیف کرده و این موضوع را در شرایط تحریم دستاوردی برای ایران توصیف می‌کنند که به ازای آن مجبور به واگذاری امتیاز به طرف مقابل شده‌است.
احمد کاظمی، عضو هیات علمی بنیاد مطالعات قفقاز معتقد است که اساسا بحث سواپ گاز ترکمنستان به آذربایجان، به خودی خود یک امتیاز برای آذربایجان محسوب می‌شود و ضرورتی به اعطای مابه‌ازا به این کشور وجود ندارد. کاظمی می‌گوید: «واقعیت امر این است که بحث سواپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان، امتیاز کلان و مهمی به ایران نیست که مابه‌ازایی در سیاست خارجی به آن تعلق گیرد. هر چند این فرآیند سواپ گاز به ایران کمک می‌کند تا بخشی از گاز مورد نیاز در استان‌های شمال و شمال غرب کشور را تامین کند، امتیاز اصلی آن متعلق به جمهوری آذربایجان است و بیش از همه باکو را منتفع می‌کند.» این کارشناس مسائل قفقاز توضیح می‌دهد: «باکو در شرایطی که اروپا به شدت به گاز طبیعی نیاز دارد و با روسیه به مشکلاتی برخورده و احتمال توقف اجرای پروژه خط لوله نورداستریم 2 از روسیه به آلمان بر اثر تحریم‌های امریکا مطرح است، این فرصت را پیدا می‌کند تا گاز طبیعی بیشتر از طریق خطوط لوله تاپ (ترانس آدریاتیک) و تاناپ (ترانس آناتولی) به اروپا صادر کند و جایگاه خودش را در تامین انرژی اروپا تقویت بکند.» کاظمی معتقد است: «این مساله یک همکاری سه‌جانبه است که زمانی هم برای آن مشخص نشده‌ و حتی ممکن است یک همکاری مقطعی، فصلی و کوتاه‌مدت باشد.» کاظمی اساس مطرح شدن ادعای موافقت ایران با تاسیس دالان زنگزور را جعلی می‌داند و می‌گوید: «گمانه‌زنی‌هایی که در مورد موافقت ایران با دالان جعلی زنگزور مطرح می‌شود یا دالان تورانی، جریان‌سازی‌های بی‌اساس و ساختگی رسانه‌ای است که با هدف تخریب سیاست خارجی ایران صورت می‌گیرد.» محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در خصوص احتمال مطرح شدن بحث دالان زنگزور در مذاکرات روسای جمهور ایران و آذربایجان معتقد است: «در این موارد باید منتظر ماند تا مواضع مقام‌های رسمی اعلام شود.» این دیپلمات پیشین جمهوری اسلامی ایران به چند دلیل احتمال مطرح شدن چنین مبحثی را بعید می‌داند و می‌گوید: «به نظر من مجموعا بعید است که در مذاکرات گازی ایران و ترکمنستان و جمهوری آذربایجان اساسا بحث دالان زنگزور مطرح شود، چون موضوع گاز مساله مرتبط با روابط تهران، عشق‌آباد و باکو است درحالی‌که مساله دالان زنگزور مساله‌ای مرتبط با روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان است.» پاک‌آیین تصریح کرد: «جمهوری اسلامی ایران برای رفع نیازهای ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به عنوان واسطه مسوولیت سواپ را بر عهده گرفته‌است، در نتیجه نیازی وجود ندارد که برای انجام این کار امتیازی به طرفین بدهد.» سفیر پیشین ایران در باکو می‌گوید: «باکو و ارمنستان باید در خصوص مساله دالان زنگزور با یکدیگر گفت‌وگو کنند و به نتیجه برسند و نمی‌توان بدون توافق هر دو کشور چنین مساله‌ای را عملی کرد.»
دالان ضد ایرانی
در حالی‌که برخی رسانه‌ها مدعی می‌شوند با باز شدن دالان زنگزور، ارتباط مرز زمینی ایران با ارمنستان قطع می‌شود، برخی کارشناسان تاکید می‌کنند که اساسا دالان ادعایی زنگزور با خاک ایران فاصله دارد و آنچه در زمان درگیری‌های سال گذشته قره‌باغ باعث نگرانی و واکنش ایران شده ‌بود، احتمال تلاش باکو برای تصرف استان سیونیک در جمهوری ارمنستان بود که باعث قطع ارتباط زمینی ایران با ارمنستان می‌شد. احمد کاظمی، کارشناس مسائل قفقاز اساسا موضوع دالان زنگزور را یک پروژه ضدایرانی تلقی می‌کند و معتقد است اصرار عده‌ای برای تاسیس این دالان، ضربه زدن به منافع استراتژیک ایران از یک سو و مهار چین و روسیه از جهت دیگر است. کاظمی می‌گوید: «دالان جعلی زنگزور یک پروژه ضد ایرانی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است و به دلیل اینکه هدف‌گذاری این دالان ایجاد مشکلات ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک و همچنین مسائل ژئواکونومیک و ژئوکالچرال برای ایران است، تهران همان‌گونه که اعلام کرده‌ با هرگونه تغییر مرزهای بین‌المللی چه به عنوان دالان باشد یا هر عنوان دیگر مخالفت خواهد کرد. این موضعی است که در سطوح عالی‌رتبه نظام اعلام شده‌ است و حتی مقام معظم رهبری هم بر عدم تغییر مرزهای بین‌المللی در این پرونده تاکید کرده‌اند.» این کارشناس مسائل قفقاز معتقد است: «دالان تورانی یکسری کارکردهای ضدایرانی در حوزه مباحث ترانزیت، انرژی، قوم‌گرایی و امنیتی از طریق احتمال حضور ناتو در مرزهای شمال غربی ایران، در بردارد. این کارکردهای چهارگانه نهایتا نه فقط برای ایران مشکل‌ساز خواهد بود، بلکه برای روسیه و چین هم مشکل‌ساز است. بحث مخالفت با استقرار این دالان یک سیاست اصولی است که با مذاکرات گازی یا امتیازهای اینچنینی قابل معاوضه نیست، چراکه تهی شدن ظرفیت ژئوپلیتیکی ایران قابل قبول نیست.» کاظمی تاکید می‌کند که قطعا در اقدامات آینده ایران اهمیت استراتژیک این موضوع از سوی تهران مورد توجه قرار خواهد گرفت و می‌گوید: «ایران قبلا اعلام کرده که تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی ارمنستان برای تهران یک خط قرمز است و مطمئنا تحولات آینده هم نشان خواهد داد که ایران روی این خط قرمز خودش تا چه اندازه اصرار دارد.»