ایرانیان جهان - دنیای اقتصاد / پیوند بازار با عقیده هرچند در نگاه نخست امری متعارف نیست اما در زندگی روزمره همگان حضور دارد. از جمله در زندگی مسلمانان که غذای حلال بارزترین نمونه آن است. بازاری بسیار بزرگ که امروز در ابعاد جهانی برای فتح آن تلاش می‌شود. بازار غذای حلال در سال2021 رقمی نزدیک به 2/ 1تریلیون دلار بوده است و انتظار می‌رود روند رشد آن همچنان به شکل صعودی در سال‌های بعد نیز ادامه داشته باشد. بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غذای حلال هیچ‌کدام درمیان کشورهای اسلامی نیستند.
بزرگ‌ترین بازار مصرف غذای حلال اندونزی، ترکیه، پاکستان، ایران، مصر، بنگلادش، عربستان، نیجریه، عراق و الجزایر هستند. بازار غذای حلال در کشورهایی که اقلیتی مسلمان دارند نیز رو به گسترش است. بازار حلال تنها به بازار غذای حلال منحصر نیست و در سال‌های اخیر توریسم حلال، داروی حلال و فشن‌حلال نیز به آن اضافه شده است. داروی حلال اکنون بازاری 100میلیارد دلاری دارد و فشن حلال با رشدی سریع در کمتر از یک دهه بازاری نیم‌تریلیون دلاری دارد. مطابق گزارش‌های پژوهشی بازارهای حلال به دلیل روند سریع رشد جمعیت مسلمانان در سال‌های پیش‌رو، بازارهایی رو به گسترش هستند، با این‌حال این بازارها برای تولیدکنندگان ایران کمتر شناخته‌شده است و به‌تازگی بحث‌هایی درباره ورود به آن از سوی تولیدکنندگان و تجار ایرانی مطرح‌شده است. این بازارها با توجه به وابستگی به فرهنگ و ذائقه‌‌‌‌‌‌‌ای مختص مسلمانان می‌تواند هدفی مناسب برای ورود بخش‌های مختلف اقتصادی ایران به آن باشد.
در ایران به‌تازگی این مساله مد‌نظر فعالان اقتصادی قرار گرفته است و اولین کنفرانس تجارت حلال ایران و کرواسی و جنوب‌شرق اروپا با میزبانی موسسه جهانی حلال وابسته به اتاق ایران در خرداد‌ماه برگزار شد. نشستی که تعدادی از فعالان اقتصادی دو طرف نیز در آن حضور داشتند و با یکدیگر به مذاکره پرداختند. در این همایش عنوان شد ایران در سال2020 ششمین تولیدکننده غذای حلال درمیان کشورهای مسلمان بوده است، از این‌رو در بخش تجارت غذای حلال نیز پتانسیل‌هایی دارد که می‌تواند در جهت توسعه روابط اقتصادی و صادرات از آن بهره‌‌‌‌‌‌‌‌‌مند شود. در این همایش به پتانسیل‌های ایران برای حضور در بازار حلال اشاره شد و یکی از بازارهای آن کشورهای حوزه بالکان تشخیص داده شد.
یکی از مسائلی که در این کنفرانس بر آن تصریح شد این بود که کشورهای جنوب‌شرق اروپا با جمعیتی حدود 48میلیون نفر، در بخش کشاورزی نیاز به واردات از کشورهای دیگر دارند؛ به‌عنوان مثال کشورهایی نظیر مقدونیه، صربستان، بوسنی و هرزگوین بخشی از مصرف خود را از کشورهای همسایه خود تامین می‌کنند. ایران هم به‌عنوان کشوری با توجه به تنوع غذایی بالا می‌تواند در تامین مواد غذایی این کشورها همکاری‌هایی داشته باشد و در مقابل کالاهای تولیدی و ماشین‌آلات وارد کند، با این‌حال سهم ایران از بازار حلال همچنان بسیار محدود است و عملا می‌توان آن را سرزمینی ناشناخته برای تجارت ایران دانست، هرچند سازمان استاندارد مرکزی به‌نام مرکز حلال نیز تاسیس کرده است که به پیگیری محصولات و کالاهای حلال مشغول است.
بازارهای عقیده‌محور
بازار حلال هرچند عمدتا به واسطه غذای حلال شناخته می‌شود اما بازاری بسیار متنوع است. این بازار جز غذای حلال؛ توریسم حلال، رسانه حلال، سرگرمی حلال، فشن حلال و داروی حلال را نیز شامل می‌شود. بازارهای حلال خود زیر‌شاخه‌‌‌‌‌‌‌ای از بازارهایی هستند که با عنوان بازارهای عقیده‌محور از آنها یاد می‌شود. نمونه‌‌‌‌‌‌‌های آن کالاهای کوشر برای یهودیان و فیلم‌‌‌‌‌‌‌هایی است که برای مسیحیان تولید می‌شود. اکنون شرکت‌های بزرگ بسیاری درصدد فتح بازارهای عقیده‌محور هستند. بزرگ‌ترین بازار عقیده‌محور جهان، بازار مسلمانان است که شرکت‌هایی آینده‌نگر نظیر نستله، والمارت و مک‌دونالد به آن، به چشم سومین بازار بالای یک‌میلیارد نفری جهان پس از چین و هند می‌‌‌‌‌‌‌نگرند. مطابق برآورد مدرسه تجارت کلی دانشگاه ایندیانای ایالات‌‌‌‌‌‌‌متحده قدرت خرید مسمانان در ایالات‌‌‌‌‌‌‌متحده به شکل تخمینی رقمی حدود 98میلیارد دلار است.
بازار غذای حلال همچنان بزرگ‌ترین این بازارها است. قوانین اسلام درباره ذبح حیوانات و نیز حرمتی که در مورد خوردن گوشت برخی حیوانات نظیر خوک قائل است،بازار غذایی مختص مسلمانان به‌وجود آورده است. این بازار هم درون کشورهای اسلامی و هم در کشورهایی که دارای جمعیت مسلمان هستند بازاری رو به گسترش است. گرچه تقاضا برای غذای حلال از روز نخست زایش اسلام به‌وجود آمده است اما بازار جهانی آن تا سال‌های اخیر رشد چندانی نداشت. بازار حلال از سال‌های پایانی دهه90 میلادی رشدی چشمگیر داشته است. بنا به یک پژوهش دانشگاهی رشد تقاضای بازار حلال رویه‌‌‌‌‌‌‌ای زودگذر نیست و به پشتوانه دو روند جمعیتی بازاری با رشد تضمین‌‌‌‌‌‌‌شده است.
روند نخست رشد مستمر جمعیت مسلمانان جهان است که از 1990 تا 2010 سالانه رشدی معادل 2/ 2درصد داشته و سپس با اندکی کاهش ادامه داشته است و پیش‌بینی می‌شود رشد آن در سال‌های پیش‌رو نیز حداقل سالانه 5/ 1درصد باشد. این رشد معادل دوبرابر رشد غیرمسلمانان جهان در دو دهه آینده است. 30سال‌پیش 18درصد جهان را مسلمانان تشکیل می‌دادند، امروز 23درصد و تا سال2050 نزدیک به یک‌سوم جمعیت جهان از مسلمانان تشکیل می‌شود. همچنین پراکندگی مسلمانان در جهان به واسطه مهاجرت گسترده اکنون در 200کشور گسترده است. بر مبنای یک آمار پژوهشی تجاری در سال‌های گذشته جمعیت مسلمانان اتحادیه‌‌‌‌‌‌‌اروپا سه‌برابر شده است و اکنون و پس از خاورمیانه و شمال‌آفریقا بزرگ‌ترین و جذاب‌‌‌‌‌‌‌ترین بازار هدف کالاها مربوط به مسلمانان است. افزایش جمعیت مسلمانان در سال‌های گذشته در دیگر نقاط جهان نیز روندی مشابه داشته است؛ 91درصد در آمریکای‌شمالی، 122درصد در استرالیا و نیوزیلند و 79درصد در آسیا.
دومین روندی که بازار مسلمانان را تبدیل به هدفی بسیار جذاب می‌کند این مساله است که نسل جدید مسلمانان به نسبت نسل پیش قدرت خرید بیشتری دارند. همچنین جوانان مسلمان به دلیل تحصیلات بیشتر تمایل بیشتری به مشارکت در روندهای جهانی دارند. تحصیلات و ثروت، امروز جوانان مسلمان را قشری اثرگذارتر از پیش کرده است و بسیاری از تجارت‌‌‌‌‌‌‌ها سعی در فتح بازارهایی با محوریت این قشر دارند. آخرین سرشماری جوانان مسلمان که مربوط به سال2010 است، نشان می‌دهد 43درصد از مسلمانان جهان را جوانان تشکیل می‌دهند و 11درصد از این جوانان مصرف‌‌‌‌‌‌‌کننده فناوری‌های نو نظیر گوشی‌های هوشمند و محصولات فرهنگی غربی از جمله فیلم و سریال هستند.
محصولات حلال تا چند سال‌گذشته برای مسلمانان ساکن کشورهای غیرمسلمان از سوی تجارت‌های کوچک محلی عرضه میشد. این روند اکنون و به‌سرعت در حال تغییر است و شرکت‌های چندملیتی با منابع بزرگ به آن روی آورده‌‌‌‌‌‌‌اند. این بازارها که ابتدا به کالاهای لوکس برای مسلمانان محدود میشد، امروز به بسیاری کالاهای روزمره نظیر خمیردندان، ویتامین‌‌‌‌‌‌‌ها و داروهای بدون نسخه پزشک نیز کشیده است. یکی از نخستین شرکت‌هایی که این فرصت را غنیمت شمرده و نزدیک به 3دهه پیش به بازار حلال وارد شد و اکنون با تولید محصولاتی نظیر کیت‌‌‌‌‌‌‌کت و نسکافه حلال بازارهای کشورهای اسلامی را فتح کرد، نستله بود. در سال2008 این شرکت در فرانسه، بریتانیا و آلمان و سوئیس کالاهایی را با عنوان «طعم‌خانه» برای گسترش فروش کالاهای حلال خود درمیان مسلمانان مهاجر برپا کرد. در حال‌حاضر نستله 85کارخانه تولید محصول حلال در سراسر جهان دارد.
بازار محصولات دارویی حلال نیز بازاری بزرگ و رو به گسترش است. بر اساس آخرین آمار مربوط به سال2019 این بازار حجمی 96/ 93میلیارد دلاری داشته است و پیش‌بینی می‌شود نرخ رشد مرکب سالانه آن تا سال2025، 4/ 9درصد باشد. محصولات دارویی حلال نخستین‌بار در مالزی و در سال2012 مطرح‌شدند و آگاهی مشتریان از امکان استفاده از داروی حلال در حال افزایش مستمر است. نرخ بالای زاد و ولد مسلمانان در خاورمیانه و شمال‌آفریقا و نیز کشورهای اتحادیه اروپا و ایالات‌‌‌‌‌‌‌متحده بازاری بسیار وسیع را در برابر شرکت‌های دارویی با محصولات حلال گذاشته است. واکسن حلال که در آن از لاشه خوک استفاده نشده باشد یکی از تولیدات دارویی حلال است.
بازار غذای حلال بزرگ‌ترین بازار محصولات حلال است و شامل غذاهایی است که مطابق با قوانین ذبح اسلامی تهیه شده باشد. حجم بازار حلال در سال2021 بنا به آمار 1023میلیارد دلار بوده است. پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال2022 به 1153میلیارد دلار برسد و نرخ رشد مرکب سالانه آن بنا به آمار 6/ 14درصد است که در سال2027 حجم این بازار را به 2043میلیارد دلار خواهد رساند. بازار غذای حلال چنان بزرگ شده است که اکنون ترند سرمایه‌گذاری‌‌‌‌‌‌‌ها در این صنعت با فناوری‌های روز که در صنایع بزرگ استفاده می‌شود یکی است. از جمله کار با روش‌های مورد‌استفاده در نسل چهارم صنعت نظیر استفاده از اینترنت اشیا و بلاک‌چین.
در ژوئیه سال2019 «تریس لب» لابراتواری واقع در هنگ‌‌‌‌‌‌‌کنگ تجارت حلال با استفاده از بلاک‌چین را بنا گذاشت. استفاده از بلاک‌چین برای ایجاد شفافیت در اقتصاد حلال به‌کار گرفته می‌شود و کمک می‌کند مصرف‌‌‌‌‌‌‌کننده بتواند منشأ غذای حلال را پیدا کند. در سال2021 منطقه آسیاپاسیفیک بزرگ‌ترین منطقه در تجارت غذای حلال بوده است. فشن حلال شاید آخرین محصول حلال معرفی شده به بازار است. تا یک دهه پیش یافتن لباسی مناسب برای زنان مسلمان در برندهای معتبر لباس در جهان دشوار بود. همچنین در فشن‌‌‌‌‌‌‌شوها هیچ اثری از زنان مسلمان وجود نداشت.
اکنون مفهومی در فشن زاده شده است که به آن لباس متعادل می‌گویند و در ابتدای کار اصلا برای مسلمانان تهیه نشده بود. تولید لباس متعادل برای شامل‌کردن تمامی سلایق در تولیدات لباس آغاز شد. لباس‌‌‌‌‌‌‌هایی که تصادفا با معیارهای حجاب هماهنگی بیشتری داشت. در سال2018 و بر اساس یک گزارش که تامسون رویترز منتشر کرد؛ مشخص شد سالانه 270میلیارد دلار برای لباس متعادل هزینه شده است. این گزارش پیش‌بینی کرد که بازار لباس متعادل در سال‌های بعدی سالانه 5درصد افزایش داشته باشد و به حجم آن اضافه شود، در نتیجه انتشار این آمار و روند رو به رشد استفاده از لباس متعادل، توجه برندهای معتبر لباس به این تولیدات جلب شد.
اتفاق دیگری نیز در روند توجه شرکت‌ها به لباس حلال اثر گذاشت و آن بحران مالی سال2008 بود. این سال را مدیر برند لوکس گوچی بدترین سال برای فشن اعلام کرد، در نتیجه خانه‌‌‌‌‌‌‌های مد و طراحان لباس بازارهای روسیه و خاورمیانه را مورد‌توجه جدی قرار دادند، چراکه این بازارها با افزایش قیمت نفت و سرازیر شدن دلارهای نفتی تنها بازارهای مالی ممکن برای زنده‌کردن دوباره صنعت فشن بودند. نتیجه این سرمایه‌گذاری بسیار مثبت بود. حدفاصل سال‌های 2009 تا 2011 برند لوکس هرمس اعلام کرد زنان خاورمیانه بین 30 تا 35درصد بازار آن را تشکیل می‌دهند.
در این زمان حجم بازار فشن متعادل یا حلال به 368میلیارد دلار رسیده بود. زمانی‌که حجم بازار فشن حلال به این سطح رسید، ناچارا مدلینگ و فشن‌‌‌‌‌‌‌شوهای مختص آن نیز به‌وجود آمد. جز کالاهای لوکس، برند به نسبت ارزان‌قیمت و فراگیرتر اچ.اند.ام نیز به مشارکت در این بازار روی آورد و در کمپینی با نام «فشن قانون ندارد» از مدلی محجبه استفاده کرد. به‌رغم بازار بزرگ حلال و شناسایی آسان ذائقه حلال در کشورهای مسلمان سهم خود این کشورها از این بازار بسیار اندک است.