ایرانیان جهان - اکو ایران /متن پیش رو در اکو ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
نام و اهمیت ژئوپولیتیکی نخجوان پس از آن دوباره مطرح شد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، روز جمعه میزبان نشستی در کاخ سفید میان رهبران آذربایجان و ارمنستان بود.
رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، پدر فقید و سلف او حیدر علی‌اف، و برخی از نزدیک‌ترین متحدان سیاسی‌شان، اهل نخجوان هستند.
نام این منطقه کوچک، کوهستانی و توسعه‌نیافته آذری که میان ارمنستان، ایران و ترکیه قرار گرفته، برای کسانی که بیرون از منطقه راهبردی قفقاز جنوبی هستند ناآشنا به‌نظر می‌رسد.
بار دیگر نخجوان
به نوشته الجزیره، اما نام و اهمیت ژئوپولیتیکی نخجوان پس از آن دوباره مطرح شد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، روز جمعه میزبان نشستی در کاخ سفید میان رهبران آذربایجان و ارمنستان بود. الهام علی‌اف و نخست‌وزیر ارمنستان نیکول پاشینیان یک توافق صلح مقدماتی برای پایان دادن به مناقشه چند دهه‌ای قره‌باغ امضا کردند.
اوایل دهه 1990، ارمنی‌های ساکن قره‌باغ پس از جنگی که هزاران کشته و صدها هزار آواره بر جا گذاشت، از آذربایجان نفت‌خیز جدا شدند. مسکو در سال 1994 آتش‌بسی را میان دو طرف برقرار کرد و در همان حال دو پایگاه نظامی در ارمنستان نگاه داشت، به آن انرژی ارزان داد و در عین حال به آذربایجان سلاح فروخت.
گرچه نخجوان مستقیماً درگیر این مناقشه نبود، اما جنگ باعث قطع «دالان زنگزور» شد؛ شریان لجستیکی 40 کیلومتری (25 مایلی) به سرزمین اصلی آذربایجان که از یک جاده متروکه و ریل‌های زنگ‌زده موازی تشکیل می‌شد.
پرواز هوایی و عبور چندساعته و پر دست‌انداز از خاک ایران تنها راه رسیدن به این منطقه باقی ماند؛ جایی که مقاماتش آن را مانند ملک شخصی اداره می‌کردند و قوانین و سبک زندگی آن اغلب با سرزمین اصلی در تضاد بود.
پس از پیروزی در جنگ 2020 بر سر قره‌باغ و بازپس‌گیری کنترل آن سه سال بعد، باکو مشتاق احیای این دالان بوده حتی به استفاده از نیروی نظامی نیز اندیشیده است.
«واقعیت تازه‌ای در منطقه»
دلایلی فراتر از بازگرداندن دسترسی به سرزمین نیاکان علی‌اف در کار است. این دالان می‌تواند به یک مرکز عظیم حمل‌ونقل میان ترکیه، آذربایجان و آسیای میانه بدل شود. این مسیر ممکن است جریان هیدروکربن‌های آسیای میانه به ترکیه و سپس به اروپا را افزایش دهد، اقتصاد منطقه را تقویت کند و دو قرن سلطه روسیه در منطقه‌ای که شامل گرجستان هم می‌شود را بر هم بزند.
ارمنستان تمایلی به دادن دسترسی به آذربایجان نداشت، زیرا بیم داشت که اتحاد ترکیه-آذربایجان امنیتش را به خطر اندازد. اما ترامپ روز جمعه این «گره» را باز کرد و نقش او، به گفته امیل مصطفایف، سردبیر مستقر در باکو در نشریه آنلاین مینوال پلیتیکا، «عملاً یک واقعیت تازه را در منطقه تثبیت کرد». او به الجزیره گفت: «این تغییر بزرگی در معماری امنیتی و لجستیک حمل‌ونقل قفقاز جنوبی است.»
در کاخ سفید، علی‌اف و پاشینیان از ترامپ به‌گرمی تمجید کردند و حتی او را نامزد جایزه صلح نوبل کردند. آندری کازانتسف، کارشناس منطقه، به الجزیره گفت: «چیزی که برایم جالب بود این بود که آن‌ها در واشنگتن خوب می‌دانستند چگونه باید حرف بزنند.» آن‌ها همچنین برای جلب رضایت ترامپ، این دالان را «مسیر ترامپ برای صلح بین‌المللی» (TRIPP) نامیدند و آن را برای حداکثر 99 سال همراه با حق انحصاری توسعه به واشنگتن اجاره دادند.
آنچه شبیه یکی از معاملات ملکی مورد علاقه ترامپ به نظر می‌رسد، در حقیقت نوید یک تغییر تکتونیک ژئوپولیتیکی است. کازانتسف گفت: «دولت ترامپ واقعاً سریع راه خود را به‌سوی این چرخش ژئوپولیتیکی پیدا کرده است.» به گفته او، چین که در حال پیشبرد ابتکار کمربند و جاده در آسیا و اروپای شرقی است، ممکن است در برابر آن «بی‌طرف» بماند، و روسیه که دو پایگاه نظامی در ارمنستان دارد، شاید «دست‌کم در ظاهر، نادیده‌اش بگیرد، اما برای ایران، این یک ضربه واقعی است».
افزایش نفوذ واشنگتن
الکسی کوشچ، تحلیلگر سیاسی اوکراینی، گفت برای حفاظت از TRIPP، واشنگتن ممکن است از یک شرکت نظامی خصوصی استفاده کند و در نهایت پایگاه نظامی‌ای بسازد که به‌طور اسمی از ارمنستان محافظت کند اما در عمل مراقب ایران باشد. او گفت: «این یعنی فشار بالقوه بیشتر بر ایران و افزایش نفوذ واشنگتن در منطقه خزر که سرشار از منابع است و شرکت‌های نفتی آمریکایی در دهه 1990 در آن سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی داشتند».
و مسکو نیز در آستانه از دست دادن امتیازات زیادی است. علی‌شیر ایلخاموف، رئیس اندیشکده Central Asia Due Diligence در لندن گفت: «هرچند متناقض به‌نظر برسد، اما این مسکو بود و هست که عامل تعیین‌کننده در صلح میان ارمنستان و آذربایجان و حل مشکل دسترسی آذربایجان به نخجوان بوده است». او به الجزیره گفت: «یکی از انگیزه‌های اصلی نزدیکی هر دو طرف، تلاششان برای رهایی از نفوذ مسکو و نقش صلح‌بانی است که به آنان تحمیل کرده.» ایلخاموف افزود توافق تازه «فقط نشان می‌دهد که نقش مسکو به‌عنوان صلح‌بان و میانجی در قفقاز جنوبی تا چه اندازه ساختگی است.»
با این حال، این توافق هنوز قطعی نشده و به گفته کوارک اوشکانیان از دانشگاه اکستر بریتانیا، نشست میزبانی‌شده توسط ترامپ «خوش‌بینی زودهنگام» ایجاد کرده است. او به الجزیره گفت این خوش‌بینی «باید با واقع‌گرایی و سوابق تاریخی تعدیل شود، چراکه بسیاری از روندهای صلح علی‌رغم آغازهای امیدوارکننده شکست خورده‌اند».
توافقی که هنوز نهایی نشده است
باکو که بودجه سالانه دفاعی‌اش به پنج میلیارد دلار می‌رسد و از کل بودجه گرفتار بدهی ایروان بیشتر است، تمامیت ارضی ارمنستان را به رسمیت شناخت اما از حدود 200 کیلومتر مربع (77 مایل مربع) از خاک آن عقب‌نشینی نکرد. به گفته اوشکانیان، ایده مسیر ترامپ برای صلح بین‌المللی، خواست باکو برای برون‌مرزی بودن دالان را نادیده می‌گیرد و میان حاکمیت و دسترسی راهبردی توازن ایجاد می‌کند.
اما پرسش‌هایی هم مطرح است که آیا ابتکارهای واشنگتن «مداخله‌ای اصولی» هستند یا «ژئوپولیتیک فرصت‌طلبانه». اوشکانیان افزود، حتی بدون رویارویی مستقیم، مسکو و تهران می‌توانند تلاش کنند توافق را تضعیف کنند. ایران روز شنبه تهدید کرد که TRIPP «به دروازه‌ای برای مزدوران ترامپ بدل نخواهد شد، بلکه به گورستانشان تبدیل خواهد شد».
اوشکانیان گفت، ارمنستان دموکراسی‌ای است که بر سر از دست دادن قره‌باغ و نیز مناقشه پاشینیان با کلیسای حواری ارمنی دچار «قطب‌بندی» شده است. برای نهایی‌کردن توافق صلح، پاشینیان باید همه‌پرسی برگزار کند تا قانون اساسی ارمنستان که در آن به «اتحاد دوباره» با قره‌باغ اشاره شده تغییر یابد و در انتخابات پارلمانی 2026 پیروز شود. بنابراین، موفقیت توافق ترامپ به پیچیدگی‌های فراوان سیاست قفقاز جنوبی وابسته است و غرب «باید با ظرافت وارد عمل شود، نه فقط با ژئوپولیتیک»
بازار ![]()
منیژه موذن