ایرانیان جهان - تجارت نیوز / صادرات فرش دستباف ایران در یک دهه اخیر با کاهش چشمگیری روبه‌رو شده است. افتی که ناشی از تحریم‌ها، ضعف حمایت‌های دولتی و مشکلات ساختاری در تولید و بازار داخلی است.
فرش دستباف، یکی از مهم‌ترین نمادهای هنر و هویت ایرانی، در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی در زمینه تولید و صادرات مواجه شده است. با وجود پیشینه‌ای درخشان در بازارهای جهانی، این صنعت به‌دلیل عواملی همچون تحریم‌های اقتصادی، کاهش حمایت‌های دولتی، نبود بیمه مناسب برای بافندگان و افزایش هزینه‌های تولید از جایگاه پیشین خود فاصله گرفته است.
بررسی روند صادرات در یک دهه گذشته نشان می‌دهد که افت پیاپی در آمارهای صادراتی، زنگ خطری جدی برای آینده این هنر و صنعت محسوب می‌شود. در حالی که فرش دستباف ایرانی همچنان از نظر کیفیت، اصالت و زیبایی در جهان بی‌رقیب است، تداوم وضعیت فعلی می‌تواند به رکود گسترده‌تر و حتی خروج تدریجی فعالان از این حوزه بینجامد.
بازار ![]()
میزان صادرات فرش دستباف ایرانی در یک دهه اخیر چقدر بود؟
بررسی آمارهای منتشرشده از سوی مرکز تجارت بین‌المللی (ITC) نشان می‌دهد صادرات فرش دستباف ایران در دهه گذشته با افت قابل توجهی مواجه بوده است. در سال 1390، میزان صادرات فرش ایران به 427 میلیون و 400 هزار دلار رسید.
اما پس از آن، روند نزولی آغاز شد و طی سال‌های 1391 تا 1393، صادرات بین 250 میلیون تا 300 میلیون دلار در نوسان بود. در فاصله سال‌های 1394 تا 1396 با کاهش تحریم‌ها و اجرای برجام، صادرات مجدد افزایش یافت و به محدوده 400 میلیون دلار بازگشت.
از سال 1397 و با بازگشت تحریم‌ها، روند نزولی شدت گرفت. طوری که در سال 1398، ارزش صادرات فرش به کمتر از 50 میلیون دلار سقوط کرد. این کاهش در سال‌های بعد نیز ادامه یافت و طی سال‌های 1399 تا 1401، صادرات در محدوده بسیار پایین، یعنی زیر 70 میلیون دلار باقی ماند.
در نتیجه این سقوط، صادرات در سطحی پایین تثبیت شد. به‌عنوان نمونه، در سال 1401 رقم صادرات 50 میلیون و 700 هزار دلار ثبت شد که تنها حدود یک‌هشتم میزان صادرات در سال 1390 است.
در سال 1402، صادرات فرش دستباف به حدود 39 میلیون دلار کاهش یافت. در سال 1403 نیز گرچه افزایش خفیفی به 41 میلیون و 700 هزار دلار دیده می‌شود، اما این رشد ناچیز بیشتر بیانگر تثبیت صادرات در سطحی پایین است.
تمرکز تولیدکنندگان بر بازارهای داخلی است
مهدی احمدی تهرانی، کارشناس فرش، درباره وضعیت تولید فرش دستباف در ایران در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز توضیح داد: تولید فرش دستباف در سال‌های اخیر با کاهش چشمگیری همراه بوده است. همچنین، بیشتر تولیدکنندگان تمرکز خود را بر بازار داخلی معطوف کرده‌اند، چراکه به دلیل تحریم‌ها صادرات به مسئله‌ای دشوار و پرهزینه تبدیل شده است.
آمارها نشان‌دهنده جایگاه واقعی فرش ایرانی نیست
این کارشناس فرش درباره آمارهای تولید و صادرات عنوان کرد: آمارهایی که درباره میزان صادرات فرش ارائه می‌شود، نشان‌دهنده جایگاه واقعی فرش ایرانی نیست. به طور مثال، اگر امکان صادرات فرش ایرانی به کشورهای عربی وجود داشت، قطعا میزان صادرات فرش هم افزایش پیدا می‌کرد.
او افزود: در حال حاضر، فعالیت بسیاری از تولیدکنندگان فرش به نمایشگاه‌ها و بازار داخلی محدود شده است. شاید فرش دستباف همواره قیمتی بالاتر از فرش ماشینی داشته باشد، اما افزایش بی‌سابقه قیمت فرش‌های ماشینی و نگرانی‌ها نسبت به استفاده از الیاف شیمیایی در فرآیند تولید آنها باعث شده تا بار دیگر توجه مردم به فرش‌های دستباف اصیل ایرانی معطوف شود.
مردم برای خرید فرش از کارشناس کمک بگیرند
این فعال حوزه فرش درباره واردات فرش افغانستانی به ایران تصریح کرد: در حال حاضر، فرش‌های افغانستانی با قیمتی نزدیک به قیمت فرش ماشینی از طریق مرزهای شرقی به صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند.
او تأکید کرد که مردم باید حتما از کارشناسان برای خرید فرش کمک بگیرند. چراکه بعضی افراد با سوءاستفاده فرش افغان را به‌عنوان فرش کرمان، نائین و خراسان جنوبی در بازار به فروش می‌رسانند. این شرایط باعث از بین رفتن اعتماد هریدار نی‌شود و بر تمایل مردم برای خرید فرش تأثیر می‌گذارد.
چین توجه تولیدکنندگان ایرانی جلب کرد
احمدی تهرانی درباره واردات فرش چینی با نقشه ایرانی توضیح داد: در پی اعمال تحریم‌ها علیه ایران، چین از طریق واسطه‌هایی در افغانستان و پاکستان، برخی از تولیدکنندگان ایرانی را جذب کرد و این مسئله زمینه‌ساز کپی‌برداری از فرش‌های ایرانی شد. با این حال، خوشبختانه فرش‌های چینی و افغان اصالت و کیفیت فرش دستباف ایرانی را ندارند.
او افزود: کشورهایی نظیر چین، افغانستانی، پاکستان و … از پشم دباغی در تولید فرش استفاده می‌کنند که ظرافت خاصی دارد، اما ظرف چهار تا پنج سال فرش زیبایی و اصالت خود را از دست می‌دهد. در تولید فرش‌های ایرانی از پشم زنده استفاده می‌شود که همین امر باعث حفظ کیفیت فرش می‌شود.
بافندگان با چه مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند؟
این کارشناس فرش درباره مشکلات بافندگان توضیح داد: بافندگان با مشکلات متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، اما دولت توجه چندانی به مسائل این قشر ندارد. برای نمونه، یکی از دغدغه‌های اصلی آنها مساله بیمه است که سال‌هاست از سوی دولت نادیده گرفته می‌شود. در نتیجه این بی‌توجهی‌ها، میانگین سنی فعالان این حوزه از میانسالی عبور کرده و نسل جوان نیز تمایلی به ورود به این حرفه ندارند.
وی افزود: به طور مثال، اگر در یک شهرستان در دهه 70 حدود 2000 بافنده وجود داشت، اکنون این تعداد به 500 نفر رسیده است. از طرفی به دلیل کاهش صادرات فرش، حتی حداقل حقوق هم به بافندگان پرداخت نمی‌شود.
او گفت: در چنین شرایطی، تولیدکنندگان هم برای بقای خود تلاش می‌کنند و حتی سفارش‌هایی با هزینه کم می‌پذیرند تا در بازار باقی بمانند. امید است دولت برای رفع این مشکلات اقدامات جدی و مؤثری انجام دهد.
تحریم عامل کاهش صادرات فرش ایرانی است
احمدی تهرانی درباره وضعیت صادرات فرش ایرانی تشریح کرد: به دلیل وجود تحریم‌ها علیه ایران، صادرات فرش با مشکلات زیادی مواجه است. باید شرایطی فراهم شود که مرزها به‌روی صادرات باز شود و در کشورهای شرق آسیا، کشورهای اروپایی و … بازاریابی شود، قطعا وضعیت بازار فرش ایرانی بهبود می‌یابد. چراکه فرش ایرانی و گره فارسی طرفداران زیادی در سراسر جهان دارد، اما در شرایط فعلی فقط بقا برای تولیدکننده اهمیت دارد.
او اضافه کرد: نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران در سال‌های گذشته کمک زیادی به این صنعت می‌کرد، اما اکنون فقط کشورهایی نظیر چین و بعضی کشورهای حاشیه خلیج فارس در این نمایشگاه‌ها شرکت می‌کنند.
این فعال حوزه فرش در پاسخ به این پرسش که در صورت رفع تحریم‌ها چه اتفاقی برای بازار فرش رخ می‌دهد؟ عنوان کرد: فرش ایرانی همچنان جایگاه ارزشمندی در بازارهای جهانی دارد و در صورت لغو تحریم‌ها، این صنعت می‌تواند ظرف مدت شش ماه دوباره رونق بگیرد و صادرات آن احیا شود.
بافندگان با مشکلات تأمین مواد اولیه مواجه‌اند
این کارشناس فرش درباره مشکلات تامین مواد اولیه تصریح کرد: یکی از مشکلات فعالان این حوزه، تامین مواد اولیه است. به طور مثال، قیمت ابریشم 10 میلیون تومان به‌ازای هر کیلوگرم بود، اما اکنون قیمت این محصول ظرف سه ماه به 14 میلیون تومان رسیده است. هرچند قیمت مواد اولیه با رشد قابل توجهی روبه‌رو شده، اما تولیدکننده نمی‌تواند فرش را با قیمت بالاتری به فروش برساند.
او اضافه کرد: زمانی که صادرات تا این حد کاهش یافته، خرید مواد اولیه با دلار و‌فروش فرش با ریال انجام می‌شود. این شرایط باعث شده تا تولیدکننده نتواند در بازار باقی بماند.
شرایط نامناسب بازار فرش ایران، بسیاری از فارغ‌التحصیلان این حوزه بیکار مانده‌اند
احمدی تهرانی درباره تأثیر این شرایط بر فارغ‌التحصیلان حوزه فرش تشریح کرد: شهرهایی مانند تبریز، شیراز، کرمان و … دانشجویان زیادی را در رشته‌های مرتبط با فرش جذب می‌کنند، اما به دلیل شرایط نامناسب بازار فرش ایران، بسیاری از فارغ‌التحصیلان این حوزه بیکار مانده‌اند و در حال حاضر، این رشته چشم‌انداز روشنی ندارد.
273 هزار نفر از بیمه بافندگی استفاده می‌کنند
این کارشناس فرش درباره بیمه بافندگان تصریح کرد: بافندگان باید از بیمه استفاده کنند. از هفت سال گذشته تاکنون بافندگان به دلیل بدهی دولت به سازمان تأمین اجتماعی بیمه نشده‌اند. زیرا هدف اصلی بیمه کردن دو میلیون نفر از فعالان این حوزه بود، اما اکنون فقط 273 هزار نفر در کل کشور از بیمه بافندگی استفاده می‌کنند. بیمه روستایی و عشایر هم کمکی نمی‌کند. بنابراین، فارغ‌التحصیلان این حوزه هم ترجیح می‌دهند که بعد از فارغ‌التحصیلی وارد این حوزه نشوند.
بر اساس این گزارش، مروری بر وضعیت صادرات فرش دستباف ایران در دهه گذشته نشان می‌دهد که این صنعت برخلاف ظرفیت‌های هنری، فرهنگی و اقتصادی خود گرفتار یک روند فرسایشی شده است. کاهش مداوم آمار صادرات گویای ضعف در سیاست‌گذاری‌های حمایتی، نبود استراتژی مشخص برای بازاریابی بین‌المللی و بی‌توجهی به مشکلات زیرساختی مانند بیمه بافندگان و تأمین مواد اولیه است.
در حالی که کشورهای رقیب با الگوبرداری از طرح‌های ایرانی و بهره‌گیری از مسیرهای باز تجاری در حال تصاحب بخشی از بازار جهانی فرش هستند، صنعت فرش ایران درگیر مسائل ابتدایی و تکراری باقی مانده است. بی‌توجهی به نسل جوان، بی‌ثباتی در بازار مواد اولیه، محدودیت‌های ناشی از تحریم و نبود حمایت‌های جدی از تولیدکنندگان، نه‌تنها صادرات را متوقف کرده بلکه آینده اشتغال در این حوزه را نیز مبهم ساخته است.
شاید فرش ایرانی همچنان اعتبار و مشتریان خود را در سطح جهانی حفظ کرده باشد، اما ادامه روند فعلی ممکن است این سرمایه فرهنگی را به مرور به حاشیه ببرد. احیای صنعت فرش نیازمند یک نگاه راهبردی، رفع موانع ساختاری، تقویت دیپلماسی اقتصادی و بازتعریف نقش دولت در حمایت از تولیدکنندگان واقعی این هنر ملی است.